Po nieudanej prapremierze komedii w Teatrze Aleksandryjskim w Petersburgu w 1836 roku Mikołaj Gogol opatrzył swe dzieło szczegółowym komentarzem, jak należy grać „Rewizora” – „nic tu nie powinno być przesadzone albo trywialne, nawet w najmniejszych rolach (...) Im mniej aktor będzie myśleć o tym, żeby śmieszyć i być zabawnym, tym silniej objawi się komizm w jego roli”.

W tradycji teatralnej utrwaliły się głównie dwa kierunki interpretacji. Pierwszy akcentował społeczne i historyczne realia utworu bezlitośnie demaskującego carską Rosję i panujące na prowincji stosunki. Drugi podkreślał to, co w satyrze Gogola ponadczasowe, odnoszące się do odwiecznych ludzkich przywar i tzw. układów funkcjonujących w każdym społeczeństwie i systemie, który opiera się na strachu. „My wszyscy z niego” – odkrywczą formułę Fiodora Dostojewskiego o Mikołaju Gogolu można odnieść również do przedstawienia Jerzego Gruzy. Reżyser odżegnał się od wszelkiej rosyjskiej rodzajowości, zaufał tekstowi Gogola i znakomitemu aktorstwu wykonawców. Dzięki temu słynna kwestia: „Z czego się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie” – znalazła autentyczny rezonans u widzów.

Często cytowany list, w którym autor prosi Puszkina o podsunięcie mu „z gruntu rosyjskiej anegdoty” świadczy o autentycznym rodowodzie komedii – prototypem fałszywego rewizora miał być niejaki Płaton Wołkow.

Petersburski frant i uwodziciel bawi przejazdem w prowincjonalnym miasteczku. Fatalny zbieg okoliczności sprawia, że miejscowa elita bierze skromnego urzędniczynę Chlestakowa za podróżującego incognito rewizora, „z najwyższego rozkazu” kontrolującego całą gubernię. Znajdujący się w poważnych tarapatach finansowych Chlestakow skwapliwie wciela się w przypisaną mu rolę. Bierze sowite łapówki,chętnie nadstawia ucha na donosy i pochlebstwa małomiasteczkowych notabli, umizguje się do żony i córki Horodniczego, który udzielił mu gościny. W oczach prowincjuszy uchodzi za człowieka, który wszystko może. Gdy sytuacja go przerasta, cichaczem czmyha. Jego prywatny list, przejęty przez miejscowych dygnitarzy, ujawnia straszną prawdę.

Bogdan Baer, Tadeusz Łomnicki i Witold Pyrkosz (fot. Zygmunt Januszewski, TVP)

Autor: Mikołaj Gogol
Przekład: Julian Tuwim
Reżyseria i realizacja tv: Jerzy Gruza
Scenografia: Alicja Wirth

Obsada: Tadeusz Łomnicki (Horodniczy), Piotr Fronczewski (Chlestakow), Anna Seniuk (Żona Horodniczego), Joanna Szczepkowska (Córka Horodniczego), Wojciech Pszoniak (Dobczyński), Jan Jeruzal (Bobczyński), Witold Pyrkosz (Lapkin-Tiapkin), Bogdan Baer (Ziemlanika), Wojciech Siemion (Chłopow), Wiesław Drzewicz (Naczelnik poczty), Jan Gałązka (Osip), Konrad Morawski (Komisarz policji), Krzysztof Kowalewski (Kupiec Abdulin), Alicja Migulanka (Żona podoficera), Krystyna Kołodziejczyk (Żona ślusarza), Walentyna Mołdawanowa (Żona Chłopowa), Jan Tkaczyk (Dzierżymorda), Andrzej Wasilewicz (Miszka), Stefan Friedmann (Służący), Eugeniusz Kamiński (Żandarm)

PREMIERA 05.12.1977