„To zdumiewające, jak fabuła, wcale nie tak znów bogata w dialogi, okazała się nośna dramaturgicznie, zdarzeniowo; jak narracja dała się przekształcić w akcję” – podkreślał recenzent po premierze spektaklu Macieja Wojtyszki. Pierwsza i być może najważniejsza w dorobku pisarza powieść ukazała się w 1937 r. Autor znany był już z wydanego wcześniej tomu opowiadań „Pamiętniki z okresu dojrzewania” (1933 r.). Przed wojną opublikował również na łamach „Skamandra” sztukę „Iwona, księżniczka Burgunda” (1938 r.) i pod pseudonimem Z. Niewieski powieść sensacyjną „Opętani” (1939 r.). Po wojnie, już na emigracji, napisał powieści „Trans-Atlantyk” (1953 r.), „Pornografia” (1960 r.), „Kosmos” (1965 r.), dramaty: „Ślub” (1953 r.), „Operetka” (1966 r.) oraz trzy tomy „Dziennika” (lata 1957-66).

Pisarstwo Gombrowicza koncentruje się wokół zagadnienia Formy jako klucza do rzeczywistości i zarazem właściwego bytu sztuki. Interesowały go przede wszystkim formy spaczone, jak niedojrzałość czy brzydota, konwenanse krępujące jednostkę, zastane schematy obyczajowo-społeczne. Już na początku „Ferdydurke” autor ujawnia swój zamysł: „I wtedy straszne ogarnęło mnie wzburzenie. Ach, stworzyć formę własną! Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi!”.

Józio, narrator i jednocześnie bohater tej powiastki filozoficznej, trzydziestolatek uznawany za sztubaka, przebrany w szkolny mundurek, toczy pojedynek w kilku rundach ze światem i ludźmi – przeciw infantylizacji, czyli upupieniu, przeciwko narzucanym jemu i innym rolom, czyli gębie. Próbuje porachować się z idiotyzmem dydaktycznym szkoły, która wymusza na uczniach odkrycia w rodzaju „Słowacki wielkim poetą był”. Rozprawia się z mieszczaństwem, które pod płaszczykiem nowoczesności i swobody obyczajowej kryje czystej krwi filistra. Z drapieżnym szyderstwem odnosi się zarówno do anachronicznego dworu szlacheckiego, jak też prymitywnego chłopstwa i idei „bratania się z parobkami”, której wyznawcą jest jego szkolny kolega Miętus. Jednak wszystkie „pojedynki na miny” i kolejne rundy walk Józio kontra reszta świata kończą się wielką „kupą”, bijatyką, ogólnym kłębowiskiem ciał.

Od „gęby”, uzależnienia od schematów, tradycjonalizmu, od „ciotek kulturalnych” wywierających psychiczny gwałt na swym otoczeniu nie można po prostu uciec. Groteskowy dystans wobec świata i psychologiczny rozdźwięk pomiędzy dorosłością a niedojrzałością bohatera gwałtem przebranego za uczniaka są źródłem specyficznego komizmu tej powieści, a także adaptacji telewizyjnej, która jest dziełem małżonków Wojtyszków.